Umsuka wamaQwabe
AmaQwabe ayisizwe esikhulu nesikhudlwana sakwaMakhanya kanye namaZulu aphuma kukhokho oyedwa uMalandela. Bayinzalo kaQwabe (ogama lakhe lichaza ‘umnsalo womculo’ omkhulu ) indodana endala kaMalandela kanye nomkakhe uNozidiya/Nozinja wakwaZungu.Emuva kokushona kukaMalandela uQwabe waba yinkosi.

Ngokulandela imikhuba yabeNguni ngesikhathi uQwabe ethatha ifa lobukhosi, wahamba wayokwakha umuzi omusha waba yisizinda sobukhosi, washiya umfowabo omncane uZulu ebusa idlanzana labantu abasala efeni likayise uMalandela.

Lo mbuso wadlondlobala ngekhulu le-18 “njengesinye sezizwe zakudala nezidumile eNatali nakwaZulu”. Ekuphakameni kwawo amaQwabe adla maphakathi neKwaZulu-Natal, atholakala ngaphansi kwezintaba zase-Amandawe kanye noNgoye, eningizimu yomfula uMhlathuze aze ayofika endaweni yakwaMthethwa nakwaDube, ekhuphuka nomfula uMhlathuze acishe afinyelele ehlathini laseNkandla, ejika phakathi kwentaba. UMhlathuze noThukela nomfula wagcina uphuphuma eNatal.

Ukunwetshwa kanye nesakhiwo sezepolitiki

Ngemva kokuhlukana nabafowabo neningi labantu bakaMalandela, uQwabe nabalandeli bakhe bazinza ngaphansi kwezintaba zasoNgoye. Yilapho uQwabe akhe khona isizinda esisha sobukhosi, eMthandeni. Ngaphambi kokuthi kuthathwe amaQwabe indawo ephakathi komfula uMhlathuze noThukela yayiphethwe abakwaCele okuyigatsha lobukhosi bakwaMthethwa. AbakwaQwabe baxosha abakwaThuli nabakwaCele kanye nesizwe samaMbili, amaKwela kanye namaKomo, phakathi koMhlathuze noThukela bangena esifundeni esisogwini lwaseNatali.[5] Ngaphambi kwenkathi kaShaka umbuso wamaQwabe wawusuvele unwetshiwe ukulawula izingxenye zaseNatali eningizimu yomfula uThukela. Ukwandiswa kwalo mbuso phezu kwezindawo kanye nobukhosi obuncane kwakwanele ukuwuthatha njengomunye wemibuso embalwa emikhudlwana yesifunda.

Umbuso ngaphansi kukaPhakatwayo kaKhondlo futhi ngokuvamile wawunemizana emikhulu eyisikhombisa, ngayinye ephethwe yilungu elibalulekile elivela ohlwini lozalo olubusayo. Amarejimeni ayeqoqwa ngokwedolobhana kunokuba abe neminyaka, lokhu kwakuhlanganisa namaqembu abesifazane. Ubufakazi buveza ukuthi igunya lokubumba amabutho abesifazane (isigodlo) lanikwa amakhosi amakhulu anamandla afana noPhakatwayo wamaQwabe, uDingiswayo wakwaMthetwa kanye

Zwide wamaNdwandwe for example.